مکاتب شهرسازی در ایران قبل از اسلام

مکاتب شهرسازی در شهریران (shahriran)
مکتب(سبک): به مجموعه ای از انتقادات، رفتارها، عمل ها و عکس العمل ها در یک موضوع خاص مکتب می گویند مثل مکتب های ادبی، نقاشی، معماری و ... ، شهرسازی. با این تعریف یک مکتب شهری عبارتست از مجموعه ای از اعتقادات، رفتارها و انسان ساخت هایی که در شهرها شکل می گرفتند. مثلا در مکتب شهرسازی اصفهان همه شهرسازان را عقیده بر این بود که یکی از عناصر شهری باید فضای سبز باشد و ... .
مکاتب شهریرانی (shahrirany) قبل از اسلام در ایران:
1 مکتب مادی: در این دوره شهرها آرام آرام ایجاد شده و رشد پیدا می کنند به دلیل انتقال کند از سیستم اقتصادی دامداری به کشاورزی و تجارت.
خاستگاه زمانی: 1000 تا 550 سال قبل از میلاد
خاستگاه مکانی: آذربایجان، کردستان، کرمانشاه و فارس
پایتخت: هگمتانه یا همدان کنونی
زمینه اقتصادی: کشاورزی
زمینه حکومتی: استبدادی-شهپدری
نقش شهری: عمدتا نقش اداری و سیاسی بود
مورفولوژی شهری: شهرها در این دوران بر سر راههای تجاری و نظامی (سوق الجیشی بنا می شدند)
مکان گزینی شهرها با توجه به 5 عامل در نظر گرفته می شد:
1 موقعیت ناحیه ای با مکمل تولیدات کشاورزی          2 معشیت اصلی گله داری
3 حکومت شهپدری   4 نظام کاست(طبقه بندی اشرافی)   5 اداره مملکت با شیوه ملوک الطوایفی.
دژها بر روی نقاط بلند احداث می شدند و اطراف آنها چند حصار محکم قرار داشت. ورودی اغلب این دژها به راههای تجاری و بازار ختم می شد نمونه این قلعه ها هگمتانه یا همدان کنونی است.
در این دوره شهرها در حقیقت تپه شهرهایی هستند که در درون، تبدیل به شهر-معبد می شوند.
اجزاء کالبدشهری در این دوره از مرکز شهر به اطراف:
1 کاخ شاهی 2 انبار و مخازن 3 سکونت نزدیکان پادشاه 4 سربازخانه ها 5 شهر اصلی 6 بازار        7 نقاط زیستی روستایی
فرمول مکتب: شهپدر+ تجارت + مادرشهر

2 مکتب هخامنشی(پارسی): در این دوره شهرسازی از پایه ی شهرهای ایلامی و مادی شروع شده و رشد می یابد.
خاستگاه زمانی: 550 تا 331 سال قبل از میلاد
خاستگاه مکانی: فارس و خوزستان از هند تا مصر و ترکیه
پایتختها: پاسارگاد، استخر و تخت جمشید (پرس پولیس = شهر پارس ها)
زمینه اقتصادی: کشاورزی-تجاری + مالیات از ملل تابعه
زمینه حکومتی: شهپدری-استبدادی (خواست پادشاه بیش از عوامل محیطی در شکل گیری شهرها دخالت داشتند نخستین شکل گیری کالبد شهری بر مبنای طبقات اجتماعی در یک حکومت شکل گرفت)
نقش شهری: اداری-سیاسی
شکل مکانی شهرها: شهرها بر روی صفه یا تختگاه ایجاد می شدند
فضای کالبدی: فضاهای شهری با فاصله از هم ایجاد می شدند و پراکنده بودند. ساختمان ها را حیاط دار می ساختند و یا کوشک(ویلایی) و هر فضا درون مجموعه ای از درخت شکل گرفته بود با توجه به موقعیت جغرافیایی گرم و خشک در ایران زمین شهرها در این دوران بر خلاف دوران مادها از رونق مطلوبی برخوردار بودند به دلایل:
1 توانایی نظامی کافی 2 توانایی اقتصادی کافی 3 توانایی اداری و سیاسی کافی
مثال: مجموعه های کاخ سروستان، فیروزآباد، نقش رستم و تخت جمشید با مکان یابی استثنایی
مورفولوژی شهری: کاخی مستقل در مرکز شهرها ایجاد می شد به نام آپادانا مثلا در شوش و تخت جمشید
ویژگی شهرها: استقرار قصر در مرکز شهر محله های درباری در اطراف پادگان نظامی در قصر سلطنتی کهندژ در اطراف قصر قرار داشت. دژ حکومتی در با اهمیت ترین نقطه قرار می گرفت اگر این مکان وجود نداشت برای آن می ساختند و صفه ایجاد می کردند مثل: تخت جمشید که کوه رحمت را کندند تا مکانی مناسب ایجاد شود.
در این مکتب سه عنصر مهم در ساخت و بافت شهرها دخالت داشتند:
1 دین(جهان بینی) 2 اقتصاد 3 محیط شکل گیری. ویژگی اصلی این مکتب شهر-معبد و شهر-قدرت است.
اوج شکوه شهرسازی را می توان در شوش، استخر و پاسارگاد مشاهده کرد.
اجزاء کالبد شهری در این دوره:
1 کاخ شاهی 2 سربازخانه 3 انبار و مخازن 4 سکونت نزدیکان 5 شهر 6 بازار 7 روستاها
 فرمول مکتب: شهپدر + دژشهر + باغشهر-تجارت و کشاورزی و انتقال از شیوه زندگی عشیره ای و روستایی به زندگی و سکونت شهری.

3 مکتب سلوکی(هلنی): تلفیق شهرسازی پارسی و یونانی و به دلیل مهاجرت، ما با پدیده رشد سریع شهرنشینی رو به رو هستیم.
خاستگاه زمانی: 323 تا 253 سال قبل از میلاد.(اسکندر در سن 43 سالگی فوت کرد)
خاستگاه مکانی: از سند پاکستان تا سواحل دریایه مدیترانه و مصر
پس از مرگ اسکندر مقدونی امپراطوری یونانی چند پاره شد. ایران سهم یکی از سردارانش شد که سلوکوس نام داشت، مصر سهم بطلمیوس و یونان سهم آنتیگون شد و بدین گونه حکومتی که 80 سال ایران را در اختیار داشت سلوکیان نام گذاشته  شد.  
 زمینه اقتصادی: بنا به اقتصاد ضعیف یونان عمدتا تجاری بودند و بعدا با توجه به موقعیت جغرافیایی ایران، کشاورزی شدند.
زمینه حکومتی: اختلاطی از نظام شهپدری-استبدادی + مردم سالاری اشرافی
نقش شهری: عمدتا تجاری-نظامی بودند و شهرها به شکل خودمختار (city state و polis  ) اداره می شدند.
در این زمان ما با چهار دسته از شهرها رو به رو هستیم:
1 کهنه شهرها مثل شوش در خوزستان، فسا در فارس، نهاوند در همدان، کنگاور در کرمانشاه و ری در خراسان.
2 مهاجر شهرها       3 روستا شهرها مثل تیسفون در عراقِ ایران یا شیراز در فارس
4 پادگان شهرها مثل انطاکیه پارس(در بوشهر کنونی) و سپاهان(اصفهان)
ایجاد دولت-شهرهای یونانی و گذر به شهر-قدرت ایرانی.
مورفولوژی شهری: شهرها را به سبک هیپودام (شطرنجی) و خیابان ها را عمود بر هم ساختند. دو خیابان اصلی شمالی-جنوبی و شرقی-غربی شهر را به چهار تکه مساوی  تقسیم می کرد و شهرها به شکل مربع مستطیل و یا بیضی ساخته می شدند، نمونه: شهر مرو
مصالح ساخت شهرها: گچ، خشت و بعدها، آجر و مهمتر  از همه تاق
اجزاء مهم شهری: آگورا(agora)  و فرمها(forum)  یا همان محل اجتماعات معاملاتی و سیاسی بودند
فرمول مکتب: خود فرمانی شهری + هیپودام + جداسازی فضاهای شهری
4 مکتب اشکانی(پارتی): کنترل شهرهای یونانی-پارسی و ایجاد شهرهای ایرانی.
خاستگاه زمانی: 10 سال قبل از میلاد تا 224 میلادی
خاستگاه مکانی: خراسان، فارس، از هند تا عراق
پایتخت ها: سلوکیه در عراق، استخر در فارس و هگمتانه
زمینه اقتصادی: رونق شهرها بر اساس تجارت بود
زمینه حکومتی: نوعی حکومت مشرطه سلطنتی بود و کشور به صورت ملوک الطوایفی اداره می شد
نقش شهری: شهرها به شیوه خودفرمان اداره می شدند و محلات و صنف ها ، اداره شهرها را به عهده داشتند.
مورفولوژی شهری: تبدیل مورفولوژی مستطیلی به دایره ای
هسته اولی شهری را دایره ای می ساختند مثل شهر مرو در ترکمنستان. عمدتا به دلیل اهمیت دفاعی و امنیتی بهتر. شکل شهر دایره ای بود. نمونه: دارابگرد در شهرستان داراب در استان فارس. تین شهر 8 دروازه داشت. شهر سه قسمتی بود که عبارتند از: 1 کهندژ 2 شهرستان یا شارستان 3 حومه یا ربض و همچنین رگ یا ری
فرمول مکتب: شهرهای خودفرمان + شکل دایره ای + اقتصاد تجاری + شهر سه قسمتی

5 مکتب ساسانی:
خاستگاه زمانی:  226 میلادی تا 652 میلادی یا سال 31 هجری قمری در زمان خلیفه دوم
خاستگاه مکانی: فارس، خوزستان، عراق و کرمان
پایتخت ها: مداین در عراق در کنار رود دجله و استخر در فارس
زمینه اقتصادی: کشاورزی
زمینه حکومتی: شهپدری-استبدادی و تحول از نظام برده داریبه فئودالیسم یا همان سیستم ارباب و رعیتی خودمان
نقش شهری: شهر مرکز قدرت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و نظامی بود.
شکل بندی داخلی شهرها متاثر از سیستم طبقاتی و نژادی بود و بدین طریق چهار طبقه در شهرها زندگی می کردند 1 طبقه روحانیون 2 طبقه نظامیان 3 طبقه دبیران 4 توده ملت
مورفولوژی شهری: تحول شهرسازی از یونان به شهرسازی ایرانی یا تلفیقی از این دو. شهرها به شکل چهار دروازه ساخته می شدند و جهات اریعه حالت تقدس داشت. از ویژگی مهم شهرها در این زمان وجود وازار بد یا بازار بد یا بازار بود در بخش مرکزی شهرها همه شهرها دارای برج و بارو و سایر امکانات دفاعی بودند.
آتشکده ها در مرکز شهرها شکل می گرفتند و از این زمان نقش طبقاتی-مذهبی در شکل گیری شهرها بیشتر شد.
مصالح ساختمانی: عمدتا گچ و سنگ. نمونه ها: شهر بیشاپور و کاخ اردشیر و قلعه دختر فیروزآباد
عتاصر معماری ساسانی: گنبد + انبار + حیاط
نمونه ها: شهر جندی شاپور یا گندی شاپور که به شکل هیپودام ساخته شد.
شهر بی شاپور در 20 کیلومتری کازرون به شکل هیپودام ساخته شد و دارای سه قسمت بود:
1 شهر خاص که دارای برج و حصار و چهاردروازه بود 2 نواحی خارج از شهر 3 پاسدارخانه ها
این شهر شبکه دفع آب و فاضلاب داشت و آب از درون لوله های فلزی منتقل می شد. شهر کرمان یکی دیگر از نمونه های شهر ساسانی است که در مرکزش  کاخ و مراکز نظامی قرار داشت همراه با آتشکده آناهیتا. وجود کهندژ، شارستان و ربض در شهرها به چشم می خورد کهندژ با معماری خاص در بهترین و بلندترین نقطه شهر ساخته می شد و دارای برج و بارو بود و به وسیله خندقی احاطه شده و تنها توسط یک دروازه به بیرون راه داشت. شهر اردشیرخوره (گور  یا معرب آن، جور) که با محاسبات دقیق هندسی به شکل دایره ای ساخته شده بود  و هم اکنون مقداری از پی های آن در شهر فیروزآباد موجود است. مذهب و شغل، محلات را از هم جدا می کرد بازارها و مراکز تولید قلب واقعی شهر را می ساختند به همین گونه بازار از ابتدا در ربض شکل گرفت و بعدا تا کهندژ هم ادامه یافت. نظام طبقاتی در موفولوژی شهر دخالت شدیدی داشت.
فرمول مکتب: شهپدر + طبقه کاست (cast) + شهر سه قسمتی

نویسنده : دکتر منصوری 

اتشار اختصاصی کلانشهر