شـــهرسازی چیست؟!
1-واژه‌ای است که در برابر یک واژهٔ آلمانی در دهه ی بیست خورشیدی وارد ادبیات حرفه‌ای ایران شد. این واژه در واقع ترجمهٔ نه چندان صحیحی است از برنامه‌ریزی شهری و به مفهوم مداخله در شهر از طریق تنظیم فضا و فعالیت به منظور بهبود کیفیت زندگی ساکنان است.
2-مجموعه روشها و تدابیری که متخصصین امور شهری بوسیله آن شهرها را بهتر می سازند به شهرسازی یا علم تنیسق شهرها شهرت دارد.
3- شهرسازی عبارتست از مطالعه، طرح ریزی و توسعه شهرها با در نظر گرفتن احتیاجات اجتماعی و اقتصادی .
4-مجموعهٔ روشها و تدابیر ارزشمند و مفیدی که متخصصین امور شهری به وسیلهٔ آن شهرها را بهتر می‌سازند، به شهرسازی یا علم تنسیق شهرها شهرت دارد. شهرسازی عبارت است از مطالعهٔ طرح‌ریزی و توسعهٔ شهرها با در نظر گرفتن احتیاجات اجتماعی و اقتصادی با توجه به حداقل رساندن مشکلات شهری و پاسخ‌گویی به نیازهای عمومی جمعیت شهری.
5-شهرسازی علمی است که به بررسی همه ی تحولات اجتماعی،اقتصادی، سیاسی و کالبدی یک شهر می پردازد و تلاش می کند که روابط موجود در یک شهر را در قالب نظامی هماهنگ، مدیریت و سازمان دهی کند.
6- شهرسازی یعنی مطالعه طرح ریزی و توسعه شهرها با درنظر گرفتن احتیاجات اجتماعی واقتصادی با توجه به حداقل رساندن مشکلات شهری و پاسخ گویی به نیازهای عمومی جمعیت شهری.
7- « شهر سازی » را می توان جزء فعالیت ها و علومی به شمار آورد که با زندگی روزمره و لحظه ای انسان ها ارتباط دارد و آثار آن در نحوه « سکونت» و « کار و فعالیت » و « گذراندن اوقات فراغت » شهروندان ملموس و آشکار است.
8- شهرسازی یک کار گروهی و یک کوشش دسته جمعی با شرکت متخصصین علومی است که به نحوی در زمینه مسائل شهری می توانند به مطالعه بپردازند و درجهت بهبود، توسعه وبه طورکلی وضع آینده آنها به تعیین برنامه مبادرت کنند.
9- « شهرسازی » را می توان دانشی تلقی کرد که تلاش دارد رابطه ای متعادل بین « انسان » ، « فعالیت » و « فضا – مکان » ایجاد نماید . تحقق این تلاش ، بدون « برنامه ریزی » میسر نیست.
10- همان طور که در برنامه ریزی ، ابعاد مختلف زندگی و جوامع انسانی با بهره گیری از دستاوردهای علومی چون اقتصاد ، جامعه شناسی ، مردم شناسی ، بوم شناسی ، اقلیم شناسی و . . . مورد مطالعه و بررسی قرار می گیرد ، در شهرسازی ، نیز تمامی این ابعاد ، باید مد نظر قرار داده شود تا با شناسایی و تحلیل واقعیت های موجود ، تمهیدات ایجاد بستر مناسب زندگی برای ساکنان شهرها فراهم آید .
11- شهرسازی در کتب لاتین به مفاهیم مختلفی تعریف شده است از جمله فن و مهارت ساخت شهر، تهیه نقشه شهر، تدبیر کردن در امور شهر و ساخت محیط شهر می‌باشد همچنین شهرسازی به عنوان طرح آگاهانه کالبدی است.
12-در حقیقت شهرسازی یا طرح و برنامه‌ریزی شهری عبارت از دو پدیده محیط و انسان هستند، که در کنار هم جوامع زیستی را به وجود آورده اند.
تعریف شهرسازی از دیدگاه بزرگان این رشته:
کبیل: شهرسازی را دانش سامان دادن کاربری زمین، تامین محل ساختمانها و مسیر جاده‌های ارتباطی با حداکثر عملی بودن و راحتی و دسترسی تعریف کرده است.
لینچ : شهرسازی را توزیع نظام کلی فضایی فعالیتها و عناصر در یک منطقه یا زمین دانسته است.
چیپین : انجام تلاش منظم و سیستماتیک در جهت پیش بینی گرایش های اجتماعی و اقتصادی یک جامعه و هماهنگ کردن محیط فیزیکی با آن را شهرسازی بحساب آورده است. همچنین وی در تعریفی دیگر شهرسازی را چیزی جز انجام کاربری زمین ندانسته است»
برخی دیگر از صاحب نظران، شهرسازی را نوعی برنامه‌ریزی فیزیکی دانسته‌اند که جهت ارائه طرح و برنامه ریزی فیزیکی آینده، نگرش به حال و گذشته نیز لازم است و در تمام زمینه‌ها فرآیند حال و گذشته باید نگریسته شود. هر برنامه‌ریزی چون آینده مورد نظری را در پیش دارد پس باید هدف مشخصی را نیز دنبال کند و راه ها و گام های رسیدن به اهداف آینده باید مد نظر قرار گیرد.
متخصص شهرسازی
1-کسی است که با مطالعه و بررسی روابط اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی حاکم در شهر، برنامه ای بسامان و مطبوع برای یک شهر ارائه دهد. برنامه ای که تصویرگر سیمای شهر در آینده است.
2- شهرساز به ایجاد رابطه‌ای منطقی بین انسان و محیط زیست مبادرت می کند.
امروزه متخصصین شهرسازی در زمینه مسائل شهرسازی، در دو رشته اصلی برنامه‌ریزی شهری (Urban planning) و طرح ریزی شهر (Urban Design) ایفای نقش می‌پردازند.
ما واقعیتی بیرونی تحت عنوان شهرسازی نداریم، یعنی؛ هیچ دستگاه، واحد یا نهاد اجتماعی توان طراحی و ساخت پدیده ای به بزرگی شهر را ندارد. بنابراین کلمه ی شهرسازی از نظر مفهومی، معنا ندارد! و ما معادل آن را نیز در زبان های خارجی نداریم و به جای آن از عنوان های برنامه ریزی شهری و طراحی شهری استفاده می کنیم. چرا که شهر را می توان برنامه ریزی یا بخش هایی از آن را طراحی کرد. یعنی، مدل فیزیکی آن را ایجاد کرد.کسی نمی تواند مسئولیت ساخت پدیده ی پیچیده ای مثل شهر را بر عهده بگیرد. به همین دلیل عنوان شهرسازی درست نیست و در شورای عالی برنامه ریزی وزارت علوم نیز نام این رشته برنامه ریزی شهری و منطقه ای است.
تاریخچه و خاستگاه شهرسازی :
1- لوکوربوزیه معتقد است : « آغاز شهرسازی معاصر به پایان قرن هفدهم،زمان لوئی چهاردهم است و او را نخستین شهرساز دنیای غرب بعد از تمدن روم می داند »
2- زیگفرید معتقد است : «آغاز شهرسازی معاصر به سالهای آخرین قرن شانزدهم بر می‌گردد. یعنی – دوره پاپی سیکستوس پنجم – که وی را اولین شهرساز مدرن می داند.
3- زیرلو معتقد است : «نظام جدید خانه‌سازی در حومه‌ها که امکان جرایی یک نفر از همسایه‌اش را میسر می سازد، ترجمان تجملی خانه‌های بشر اولیه است.
وظایف شهرسازی :
1- طرح و تنظیم نقشه‌های جدید
2- توزیع صحیح تأسیسات شهری و برنامه‌ریزی جهت حمل و نقل شهری
3- بسط روابط اجتماعی و اقتصادی
4- ایجاد محیط‌های راحت و سالم
5- کاستن از اثرات سوء زندگی شهری
در شهرسازی و برنامه ریزی شهری هفت محور اصلی وجود دارد :
1-برنامه ریزی شهری
2-برنامه ریزی منطقه ای و ناحیه ای
3-برنامه ریزی حمل ونقل
4-برنامه ریزی اقتصادی و اجتماعی
5-برنامه ریزی شبکه های زیرساختی
6-برنامه ریزی محیط زیست
7-طراحی شهری
بطور کلی دانش شهرسازی و بقولی دیگر هنر شهرسازی که در واقع آن را می‌توان تلفیقی از علم و هنر دانست به دو قسمت تقسیم می‌شود.
قسمت اول تحت عنوان برنامه‌ریزی شهری و بخش دوم تحت عنوان طراحی شهری است. بدین صورت که هر دو بخش لازم و ملزوم یکدیگر بوده و تقدم و تاخر آنها باید رعایت شود. انجام و ارائه هرگونه طرح فیزیکی یا طرح شهری باید پس از مرحله برنامه‌ریزی شهری انجام شود و بدون برنامه‌ریزی در خصوص شهر امکان طراحی وجود ندارد.
از آنجا که شهرسازی بطور مستقل وجود ندارد با پیوند و ارتباط دادن با علوم پیرامونی امکان فعالیت می‌یابد، شهرسازی در رده علوم میان رشته‌ای تعریف شده است.
با مثال ساده‌ای می‌توان مطلب فوق را روشن ساخت. رفع مشکل و نارسایی یک چهارراه در شهری صرفاً تکیه کردن بر مشکل کالبدی و فیزیکی چهارراه نمی‌تواند باشد عواملی که مشکل تردد را در چهارراه بوجود می‌آورد می‌توان به صورت زیر برشمرد.
الف: عدم رعایت قوانین و ضوابط راهنمایی و رانندگی، این مطلب ممکن است به دو دلیل بوقوع به پیوندد، از طرفی قوانین راهنمایی و رانندگی دچار اشکال هستند و نارسائی های مقرراتی وجود دارد و از سوی دیگر مردم به هر علتی حاضر به رعایت قانون نیستند.
ب: چراغهای راهنمایی خوب عمل نمی‌کنند و بعضاً با سیستم وسائط نقلیه هماهنگ نیست.
ج : مشکلات کالبدی و فیزیکی از جمله کاربریهای نامناسب، عرض نامناسب شبکه در چهارراه وجود دارد.
در یک مسئله شهری همانطور که اشاره گردید مجموعه‌ای از عوامل فرهنگی، اقتصادی، کالبدی و ... وجود دارد که امکان تردد مناسب در چهارراه را دچار مشکل کرده است.
نتیجه اینکه مسائل و مشکلات شهری و از جمله برنامه‌ریزی شهری و شهرسازی نگرش صرف و واحدی نسبت به کالبد و فیزیک شهر ندارد بلکه در امر برنامه‌ریزی نگرش نسبت به پارامترهای اقتصادی، طبیعی و جغرافیایی، تاریخ، محیط زیست، فنی و سویل، کالبدی و فیزیکی، جامعه‌شناسی می‌باشد. لذا شهرسازی را جزء علوم کاربردی و نیز علم میان رشته‌ای تعریف کرده‌اند.
گدس و صاحبنظران دیگری از جمله مکلوین و چادویک حل مسائل شهرسازی را صرفاً به صورت سیستماتیک میسر دانستند. در مسیر و نگرش موضوعات، بارزترین روش تحقیق و مطالعه فرآیند است در فرآیند بطور کلی سه مرحله شناخت، تجزیه و تحلیل و برنامه‌ریزی با ارائه طرح فیزیکی جای دارد که فرآیند اگر به صورت مفصل مورد توجه باشد در واقع مراحل هفت گانه زیر را می‌توان در آن جستجو نمود».
شناخت ـ مسئله یابی ـ حصول ـ تدوین اهداف در راستای حل مسائل مرحله قبل ـ تدوین و ارائه راه‌حلهای عملیاتی و ممکن جهت نیل به اهداف کلی ـ ارزیابی اهداف عملیاتی یا راه حلهای مرحله قبل با توجه به معیارهای هماهنگ با موضوع ـ انتخاب راه حل بهینه ـ اجرای راه حل بهینه.
توسعه شهرنشینی و رشد شهرها و شهرگرایی در سده اخیر، روز به روز به مسایل شهری ابعاد جدیدتری بخشیده است. امروزه مراقبت و هدایت توسعه شهری و ساماندهی مناطق پیرامون شهری از اهمیت ویژه ای برخوردار گشته است.
طی دهه های 1335- 1375 تعداد شهرهای ایران سه برابر شده و پیش بینی می شود که در سال 1400 شمسی این تعداد باز هم دو برابر گردد. تداوم این روند در آینده، مراقبت و هدایت توسعه های شهری را در دستور کار قرار داده و بر تربیت نیروی انسانی آگاه و کارآ در سطوح مختلف شهرسازی تأکید می کند.
با توجه به این واقعیات، حرفه شهرسازی در مقطع کارشناسی به عنوان تخصصی میان رشته ای با تمام زمینه های علمی پایه ای و اصلی شهرسازی در تحصیلات دانشگاهی معنا می یابد. در این مقطع تقویت مهارت های فنی و کاربردی و همچنین آماده سازی زمینه برای دوره تخصصی کارشناسی ارشد شهرسازی و تربیت نیروی انسانی کارا در سطوح مختلف اجرایی کشور در دستور کار قرار می گیرد.
آموزش در دوره کارشناسی شهرسازی زمینه ای مناسب برای ساماندهی و هدایت توسعه و حفاظت و بهره وری از منابع موجود و بالقوه محیطی در نقاط شهری را فراهم می آورد. تأسیس این دوره ضمن تحول و ارتقاء کیفی آموزش تخصصی دوره های کارشناسی ارشد ناپیوسته شهرسازی، دگرگونی کیفی در آموزش دوره های دکتری شهرسازی را نیز فراهم کرده و مایه توسعه فنی و علمی شهرسازی در جهت همگامی با رشد و تحول کشور خواهد گردید.
کارشناسی شهرسازی عبارت از مجموعه آگاهی علمی، فنی در سطح آموزش های عمومی حرفه شهرسازی است. دانش آموختگان این دوره قدرت اجرایی طرح سکونتگاه های شهری و یا در حال شهری شدن را در چارچوب آموزش های خود دارا بوده و آمادگی لازم را در تهیه طرح های شهری با گروههای تخصصی خواهند داشت. این فارغ التحصیلان همچنین با کسب آگاهی ها و مهارت های علمی- فنی، در تهیه طرح های شهری همکاری فعال داشته و شرایط لازم و پایه ای را برای ورود به دوره های تحصیلات تکمیلی شهرسازی واجد خواهند بود.
دوره کارشناسی شهر سازی در پی تحقیق بخشیدن به موارد زیر است:
1) گسترش دانش و مهارت شهرسازی به منظور تربیت نیروی انسانی آگاه و کارا که بتواند در خدمت رشد و تحول همه جانبه کشور قرار گرفته و نظارت و مراقبت بر توسعه پایدار شهری براساس طرحهای مصوب را بر عهده گیرد.
2) تربیت کارشناسانی که بتوانند رابطه مناسب بین برنامه های اجتماعی- اقتصادی و توسعه ای را در اجرای طرحهای شهری فراهم آورند و بر اجرای طرحها و برنامه های توسعه نظارت نموده و در ارتقاء کیفیت و کارآیی محیط های شهری موثر افتند.
3) زمینه های علمی و فنی دوره های تخصصی شهرسازی را تقویت کرده و کارشناسی ارشد گرایش برنامه ریزی شهری و طراحی شهری را به سوی حرفه ای تر شدن سوق دهند.
صنعت و بازار کار
شهرسازی در عین تخصصی بودن، دارای خصلت میان رشته‌ای است و با زمینه‌های گوناگون در سطوح روستائی، شهری و منطقه‌ای از یک سو و سطوح فنی و انسانی و محیطی از دیگر سو در ارتباط می‌باشد.
کارشناسان شهرسازی می‌توانند در فرایند ساماندهی و بهبود فضاهای زیستی و محیط‌های زندگی نقش مؤثر داشته، با ارائه طرحهای مختلف در مدیریت طرح و برنامه‌ریزی و اجرای این فضاها مشارکت نمایند.
این کارشناسان نسبت به آموخته‌های خود قادر به تهیه طرح و برنامه برای مناطق شهری و روستائی بوده، عملا در فرایند شهرسازی نقش و وظیفه حرفه‌ای خویش را ایفا خواهند کرد.
کارشناسان شهرسازی با توجه به آموخته‌های خود می‌توانند در نهادهای مختلف شهرسازی مانند دفاتر شهرسازی و فنی شهرداری‌ها ، دفاتر فنی وزارت کشور، ادارات کل مسکن و شهرسازی، دادگستری، دفاتر فنی جهاد کشاورزی و بنیاد مسکن انقلاب اسلامی ، دفاتر مهندسین مشاور شهرسازی و سایر نهادهای مربوط با اجرای طرحهای شهری کشور به کار بپردازند.
دانش آموختگان این دوره قدرت اجرایی طرح سکونتگاه های شهری و یا در حال شهری شدن را در چهار چوب آموخته‌های خود دارا هستند و آمادگی لازم را در تهیه طرحهای شهری با گروههای تخصصی خواهند داشت.
این رشته ارتباط نزدیک با برخی از رشته‌های مهندسی بخصوص رشته‌های معماری، عمران، مکانیک (تاسیسات) و همچنین علوم اجتماعی، روانشناسی، جامعه شناسی، اقتصاد و... دارد.
برنامه‌ریزی شهری
برنامه‌ریزی شهری به دنبال مشکلات نشأت‌گرفته از انقلاب صنعتی مطرح شد؛هرچند پیشینهٔ برنامه‌ریزی برای شهر به گذشته‌های بسیار دورتر و شکل‌گیری نخستین تمدن‌های بشری در هند، میان‌رودان و مصر برمی‌گردد. هدف برنامه‌ریزی شهری توسعهٔ شهر و منطقه‌است. در ابتدا حل مشکلات صنعتی‌شدن -همچون کمبود مسکن و بهداشت محیط- در مداخلات کالبدی دیده می‌شد؛ اما از اواسط دههٔ ۱۹۶۰ میلادی و با بروز ناکارآمدی این‌گونه مداخلات، برنامه‌ریزی به سوی مسایل اقتصادی و اجتماعی روی آورد و مباحث عدالت و دموکراسی و جلب مشارکت مردم در فرآیند برنامه‌ریزی مطرح گشت. ابزارهای کالبدی برنامه‌ریزی شهری عبارت‌اند از شبکهٔ معابر، کاربری اراضی، تراکم، محدوده‌ها و حریم‌ها.
در حال حاضر بسیاری از بیانیه‌های سازمان ملل متحد و دستورالعمل انجمن‌ها و سازمان‌های غیردولتی دخیل در امور برنامه‌ریزی شهری با استفاده از تعریف واژهٔ «رشد هوشمند» به دنبال ارتقای محیط زندگی از طریق گسترش حرکت افراد پیاده هستند.کاهش آلودگی هوا، افزایش بلندمرتبه‌سازی، نزدیکی و در دسترس‌بودن خدمات شهری، عدم نیاز به توسعهٔ سطحی زیرساخت‌ها و خدمات شهری، عدم تخریب فضاهای سبز و کمربندهای سبز در اطراف شهرها، از مزایای حرکت به سوی رشد هوشمند و در نهایت دست‌یابی به شهر کامل است.
اصطلاحات شهرسازی
• حریم شهر
• محدوده شهر
• طرح تفصیلی
• طرح جامع
• زیرمحله
• نمای شهر
• منظر شهری
• محورهای شهری
• کاربری
• تغییر کاربری
• مشاع
• سرکش: پیش آمدگی سقف از دیوار خارجی بن
• پیلوت: فضایی است شامل ستونهای بدون دیوار